Phân tích 9 câu thơ đầu bài Đất nước của Nguyễn Khoa Điềm

Phân tích 9 câu thơ đầu bài Đất nước của nhà thơ Nguyễn Khoa Điềm ta thấy được hình ảnh đất nước hiện lên không biết tự bao giờ chỉ biết rằng đất nước bắt nguồn từ những điều giản dị, đời thường. Trong bài viết dưới đây, cùng tìm hiểu, cảm nhận và phân tích 9 câu đầu bài thơ Đất nước nhé!

Văn học luôn đi liền với thời đại và con người. Mỗi thời đại khác nhau sẽ có những dòng chủ lưu văn học khác nhau. Bước đến giai đoạn kháng chiến chống Mỹ, văn học vẫn viết về những đề tài lớn lao của thời đại như người lính, đất nước, chiến tranh,… nhưng bằng một cảm hứng khác vừa anh hùng vừa bình dị. Trong đó, nổi bật nhất phải nhắc đến tác phẩm trường ca Mặt đường khát vọng của Nguyễn Khoa Điềm. Với một cách tiếp cận mới, Nguyễn Khoa Điềm đã thổi hồn vào một khái niệm tưởng chừng thân quen với tất cả mọi người – Đất nước. Chương V của trường ca được đặt tên Đất Nước đã thể hiện rõ quan niệm ấy – một đất nước bình dị thân quen với tất cả mọi người, đặc biệt được thể hiện rõ nét ở chín câu đầu.

Hình tượng nổi bật trong thơ ông là những thanh niên trí thức, những người dân lao động cần lao với tấm lòng yêu nước nồng cháy. Trường ca mặt đường khát vọng được tác giả hoàn thành ở chiến khu Trị-Thiên vào 1971. Tác phẩm viết về sự thức tỉnh của tuổi trẻ đô thị miền Nam về non sông đất nước cũng như sứ mệnh của thế hệ mình.

Nhà thơ đã kêu gọi mọi người xuống đường đấu tranh cùng hòa chung nhịp đập với cuộc kháng chiến chống đế quốc Mỹ xâm lược. Có thể nói chương V là chương hay nhất thể hiện được một trong những tư tưởng cơ bản nhất, cốt lõi nhất của trường ca – nhận thức về đất nước.

Đây là tư tưởng tiền đề có vai trò quan trọng, là điểm tựa cho sự phát triển của toàn bộ bản trường ca này. Đất nước hiện lên trong thơ ông mang một vẻ đẹp mộc mạc chân chất có sự hài hòa giữa con người và cảnh vật, giữa quá khứ thiêng liêng với thực tại anh hùng, giữa trách nhiệm và bổn phận của thanh niên với đất nước.

Chương V mở đầu bằng một giọng điệu hết sức tình cảm thiết tha. Dòng thơ mở đầu đã khẳng định sự tồn tại lâu đời của Đất Nước ta, dân tộc ta

“Khi ta lớn lên Đất Nước đã có rồi”

Ở những dòng thơ này, Nguyễn Khoa Điềm lại đưa đến một cách lý giải đặt biệt. sự xuất hiện và tồn tại của Đất Nước được gắn liền với gia đình. Sự tồn tại ấy như một lẽ hiển nhiên. Xuyên suốt chiều dài bốn ngàn năm văn hiến của dân tộc, Đất Nước hình thành và phát triển.

Bốn ngàn năm ấy được gói gọn trong một câu thơ mộc mạc nhưng chân thực “Khi ta lớn lên Đất Nước đã có rồi”. Không biết Đất Nước có từ bao lâu chỉ biết Đất Nước đã xuất hiện từ rất lâu, trước khi có sự xuất hiện của “ta”. Câu hỏi “Đất Nước có tự bao giờ” đã được đặt ra từ ngàn xưa và được lý giải bằng những câu chuyện cổ tích về thế giới loài người từ thuở hồng hoang như câu chuyện Lạc Long Quân và Âu Cơ.

Hai từ “Đất Nước” thiêng liêng được viết hoa trang trọng thể hiện tình cảm yêu mến đầy tự hào của tác giả về một vùng đất thiêng liêng có quá trình hình thành và phát triển như một con người cụ thể. Cụm từ “đã có rồi” mang ý nghĩa khẳng định xuất hiện đã xác nhận một điều: Khi phân tích  9 câu đầu bài thơ Đất nước, ta thấy hình tượng này được hình thành từ rất lâu và bắt nguồn từ những gì gần gũi thân thương nhất trong đời sống vật chất lẫn tinh thần hằng ngày, dễ dàng bắt gặp ở mọi nơi.

Phân tích  9 câu đầu bài thơ Đất nước, ta thấy nếu như ở câu đầu là một lời khẳng định, gợi mở về thời gian thì ở những dòng thơ tiếp theo, Nguyễn Khoa Điềm đã đưa ra những minh chứng cho sự tồn tại phát triển của Đất Nước.

“Đất Nước có trong những cái “ngày xửa ngày xưa…” mẹ thường hay kể

Đất Nước bắt đầu với miếng trầu bây giờ bà ăn

Đất Nước lớn lên khi dân mình biết trồng tre mà đánh giặc”

Đất Nước hiện lên trong những gì bình dị gần gũi nhất. Sau khi trả lời cho câu hỏi “Đất nước” có từ khi nào, Nguyễn Khoa Điềm dành những dòng thơ tiếp theo để trả lời cho một câu hỏi khác “Đất nước có ở đâu”. Cụm từ “ngày xửa ngày xưa” là một cụm từ mở đầu quen thuộc của những câu chuyện cổ tích Việt Nam, gợi nhớ về một miền ký ức xa xăm tươi đẹp của tuổi thơ.

Kỷ niệm tuổi thơ ngọt ngào của mỗi người chắc hẳn luôn có sự xuất hiện của những câu chuyện cổ tích như những dòng thơ mà chính tác giả từng viết

“Ta lớn lên bằng niềm tin rất thật

Biết bao nhiêu hạnh phúc có trên đời

Dẫu phải khi cay đắng dập vùi

Rằng cô Tấm cũng về làm hoàng hậu

Cây khế chua có đại bàng đến đậu

Chim ăn rồi trả ngon ngọt cho ta”

Đó là những câu chuyện Tấm Cám, Ăn khế trả vàng, Thạch Sanh,…. Qua đó gợi liên tưởng cho ta đến sự trải dài của một lịch sử lâu đời, gợi ra một hình ảnh đất nước thơ mộng – nơi con người sống chan hòa, gắn bó yêu thương, nơi công lý được thực thi. Những câu chuyện cổ tích luôn đọng lại trong ta một khát khao vươn tới chân, thiện, mỹ. Và đó cũng là cách mà ông cha ta truyền dạy đạo lý làm người đúc kết qua hàng ngàn năm lịch sử cho thế hệ sau. Câu thơ gợi sự ngân vang của tiềm thức. Những câu thơ ấy cũng gợi nhắc đến những truyền thuyết xưa:

“Ta như thuở xưa thần Phù Đổng

Vụt lớn lên đánh đuổi giặc Ân

Sức nhân dân khoẻ như ngựa sắt

Chí căm thù ta rèn thép thành roi

Lửa chiến đấu ta phun vào mặt

Lũ sát nhân cướp nước hại nòi”

(Tố Hữu)

Phân tích  9 câu đầu bài thơ Đất nước, ta cũng nhận thấy rằng bên cạnh những câu chuyện cổ tích, đất nước còn xuất hiện trong những miếng trầu dân dã quen thuộc với người Việt Nam. Miếng trầu mang trong mình những giá trị văn hóa truyền thống. Mọi cuộc nói chuyện, mọi sinh hoạt cũng như trong mọi sự kiện quan trọng của đời người đều xuất hiện miếng trầu. Bởi trong quan niệm của người Việt Nam “miếng trầu là đầu câu chuyện”. Vì thế, miếng trầu cũng khởi thủy cho sự xuất hiện của đất nước trong tiềm thức con người Việt Nam.

Đất nước gắn liền với vẻ đẹp truyền thống văn hóa lâu đời của đất nước, con người Việt Nam. Sự phát triển của đất nước còn gắn liền với ý thức chống giặc ngoại xâm. Điều ấy được thể hiện qua cụm từ “dân mình biết trồng tre mà đánh giặc”, gợi liên tưởng đến sự tích Thánh Gióng nhổ tre bên đường chống giặc Ân. “Lớn lên” chính là cách nói ẩn dụ về sức mạnh dân tộc – sức mạnh của cả thể chất, vật chất, tinh thần. Khi có giặc ngoại xâm mỗi người dân sẽ chiến đấu hết mình để bảo vệ tổ quốc, biết “hóa thân cho dáng hình xứ sở” như Nguyễn Đình Thi đã từng viết:

“Súng nổ rung trời giận dữ

Người lên như nước vỡ bờ

Nước Việt Nam từ máu lửa

Rũ bùn đứng dậy sáng lòa.”

(Đất nước – Nguyễn Đình Thi)

Mỗi cuộc kháng chiến thành công đều có sự đóng góp to lớn của nhân dân. Vì vậy, trong cái nhìn lý giải của Nguyễn Khoa Điềm, quá trình đất nước hình thành và phát triển được nhìn nhận trong mối quan hệ với nhân dân.

Quá trình phát triển ấy, từ “có”, “bắt đầu”, đến “lớn lên” của đất nước không được nhìn nhận trong chiều dài các sự kiện lịch sử của các sử gia, không được nhìn nhận trong sự phát kiến mở rộng lãnh thổ của các nhà địa lý, cũng như không được nhìn nhận bằng sự thay đổi chế độ giai cấp của các chính trị gia mà được nhìn nhận ở một góc độ bình dị gần gũi nhất – đó là cuộc sống của nhân dân. Đất nước hình thành trong nhân dân, phát triển cùng cuộc sống của nhân dân.

Khi phân tích  9 câu đầu bài thơ Đất nước, người
đọc thấy nếu ở những dòng thơ trên, Nguyễn Khoa Điềm gợi ra hình ảnh người bà móm mém nhai trầu, ngồi kể những câu chuyện cổ tích thì đến với hai câu thơ tiếp theo đó là hình ảnh của cha của mẹ.

“Tóc mẹ thì bới sau đầu

Cha mẹ thương nhau gừng cay muối mặn”

Hình ảnh tóc mẹ “bới sau đầu” gợi sự đảm đang tần tảo, hy sinh của mẹ. Đó là những đức tính truyền thống tốt đẹp của người phụ nữ Việt Nam. Cha mẹ đến với nhau bằng tình yêu thương, sống với bằng sự thủy chung son sắt. “Gừng cay muối mặn” gợi sự gian nan khó khăn, những giọt nước mắt đắng cay, vất vả lo toan trong cuộc sống thường nhật. Đây cũng là điểm tựa cho sự phát triển của một gia đình, gợi nhớ đến câu ca dao

“Tay bưng dĩa muối chén gừng

Gừng cay muối mặn xin đừng quên nhau”

(Ca dao)

Gia đình là một tế bào xã hội ảnh hưởng đến sự phát triển của xã hội. Cách ứng xử trong gia đình cũng ảnh hưởng đến cách cư xử của con người trong mối quan hệ với đất nước. Khi phân tích  9 câu đầu bài thơ Đất nước ta thấy, nhà thơ Nguyễn Khoa Điềm đã rất tinh tế khi đứa ra chất triết lý này.

Phân tích  9 câu đầu bài thơ Đất nước, người đọc thấy hình tượng này còn xuất hiện trong những sự vật quen thuộc hằng ngày:

“Cái kèo, cái cột thành tên               

Hạt gạo phải một nắng hai sương xay, giã, giần, sàng

Đất Nước có từ ngày đó…”

“Cái kèo, cái cột” là những sự vật gắn liền với cuộc sống lao động, “xay, giã, giần, sàng” là những hành động quen thuộc của người nông dân trong mỗi độ lúa chín. Đất Nước không ở đâu xa mà hiện diện trong từng sự vật, hành động bé nhỏ. Những hành động, sự vật ấy gợi liên tưởng đến hình ảnh người nông dân. Đó là một người nông dân cần lao trong sản xuất. Sự vất vả lam lũ ấy được thể hiện trong thành ngữ “một nắng hai sương”.

Phép liệt kê các hành động “xay, giã, giần, sàng” nối tiếp nhau vừa gợi ra được một chuỗi hành động liên tiếp nhau vừa cho thấy được sự lao động hăng say, miệt mài không ngơi tay của người nông dân. Nhịp thơ nhanh, vui tươi như một khúc ca lao động đầy yêu đời.

Nói về hình ảnh người nông dân, ta thường liên tưởng đến hình ảnh con người miệt mài lao động “bán mặt cho đất, bán lưng cho trời”, gợi sự cống hiến thầm lặng của người nông dân. Sự vất vả cống hiến đó được mở ra theo chiều dài của câu thơ. Dòng thơ cuối với dấu ba chấm tạo độ ngân vang cho cả câu thơ gợi sự suy tưởng.

Hóa ra đất nước không phải một khái niệm trừu tượng xa xôi nào mà đất nước lại gần gũi thân thương đến thế xuất hiện trong từng vật dụng, hoạt động trong từng hơi thở của cuộc sống quanh ta. Đất nước có ở trong mỗi con người, len lỏi trong cuộc sống mỗi người. Phân tích  9 câu đầu bài thơ Đất nước, ta thấy đất nước bình dị ấy là đất nước của nhân dân, phát triển cùng cuộc sống của nhân dân.

Ngôn từ bình dị tựa như lời ăn tiếng nói hằng ngày nhưng chứa đựng trong đó là cả một sức gợi mạnh mẽ. Giọng điệu vui tươi, tự nhiên nhưng tràn đầy sức sống, chính vì gần gũi với lời ăn tiếng nói hằng ngày mà những câu thơ dễ chạm vào trái tim người đọc hơn bao giờ hết.

Khi phân tích 9 câu đầu bài thơ Đất nước, ta thấy Nguyễn Khoa Điềm đã ký gửi trong đó biết bao tình cảm cũng như quan niệm mới mẻ về đất nước. Một đất nước bình dị, gần gũi và chân thật nhất hiện ra trước mắt người đọc. Đó là một đất nước của nhân dân, do chính nhân dân xây dựng và điểm tô. Đó là tư tưởng mới mẻ đầy tính khám phá mang đậm dấu ấn của Nguyễn Khoa Điềm, là kết tinh tình yêu và sự tự hào dân tộc trong mỗi vần thơ.